Sau 4 năm miệt mài học tập, bỏ ra không ít công sức và tiền bạc, ai cũng hy vọng tấm bằng đại học sẽ mở ra cánh cửa tương lai tươi sáng, với công việc tốt và cuộc sống ổn định. Nhưng liệu mọi thứ có thực sự “đáng” như kỳ vọng?

Nhưng thực tế hoàn toàn khác. 

Theo một báo cáo công bố năm 2024 của Trung tâm Nghiên cứu Pew, chỉ 1 trong 4 người Mỹ cho rằng việc có bằng đại học 4 năm là “rất quan trọng” để có một công việc được trả lương tốt trong nền kinh tế hiện tại.

Sự hoài nghi này không phải không có lý do. Tình hình việc làm của sinh viên mới tốt nghiệp đang trở nên khó khăn hơn bao giờ hết. Báo cáo từ Ngân hàng Dự trữ Liên bang New York (cuối tháng 4) cho thấy:
Tỷ lệ thất nghiệp ở nhóm sinh viên mới tốt nghiệp là 5,8%, cao hơn mức trung bình toàn quốc (4,2%) và cũng là mức cao nhất kể từ tháng 7/2021.

Tìm việc khó không hẳn vì học đại học “vô ích”

Việc sinh viên mới tốt nghiệp gặp khó khăn khi tìm việc không hoàn toàn là lỗi của tấm bằng đại học. Trên thực tế, nó phản ánh những biến động lớn của nền kinh tế trong vài năm qua, đặc biệt là giai đoạn sau đại dịch.

Năm 2021, nước Mỹ trải qua hiện tượng mang tên “Cuộc Đại Từ Chức” (Great Resignation), khi hàng triệu người rời bỏ công việc để tìm kiếm mức lương cao hơn hoặc điều kiện làm việc tốt hơn. Nhưng sau đó, lạm phát tăng mạnh, kéo theo việc Cục Dự trữ Liên bang (Fed) phải tăng lãi suất vào năm 2022, khiến nhu cầu tuyển dụng trong các ngành “áo trắng” như công nghệ, tài chính, tư vấn chững lại đáng kể.

Theo nhà báo Derek Thompson, giai đoạn ấy giờ đã chuyển sang một thời kỳ mới được gọi là “Cuộc Đại Ổn Định” (Great Stay). Theo Derek, Mỹ vẫn tạo ra thêm việc làm, nhưng số lượng vị trí trống không còn nhiều như trước đại dịch. 

Song song với đó, mức lương trong các ngành truyền thống vốn có thu nhập thấp như bán lẻ, nhà hàng, khách sạn lại tăng khá nhanh sau đại dịch. Những ngành này thường không yêu cầu bằng đại học, và điều này càng khiến nhiều người đặt câu hỏi: “Có nhất thiết phải học đại học mới có thu nhập tốt không?”

Câu trả lời dài hạn vẫn là: có.

Nhà kinh tế David Deming từng nhận định trên The Atlantic rằng: “Lương của người học đại học thường tăng nhanh hơn theo thời gian, vì bằng đại học là chiếc cầu nối đến các ngành chuyên môn là cách người lao động được học thêm kỹ năng, có cơ hội thăng tiến và tích lũy kinh nghiệm quản lý.”

Học đại học vẫn “đáng” nhưng không còn là bảo chứng tuyệt đối cho sự thành công

Các chuyên gia vẫn khẳng định chắc chắn: Học đại học vẫn mang lại lợi ích kinh tế rõ rệt. Sinh viên tốt nghiệp từ 22–27 tuổi có mức lương trung vị cao hơn khoảng 50% so với những người cùng độ tuổi không có bằng đại học.

Tuy nhiên, theo một nghiên cứu của Ngân hàng Dự trữ Liên bang San Francisco, khoảng cách thu nhập giữa người có bằng đại học và người chỉ tốt nghiệp THPT đã không tiếp tục tăng từ năm 2010, và duy trì ở mức khá ổn định đến nay.

Lý do đến từ nhiều phía, trong đó một phần đến từ việc ngày càng có nhiều nhà tuyển dụng sẵn sàng tuyển học sinh tốt nghiệp THPT vào các công việc đầu vào, vốn trước đây dành riêng cho sinh viên đại học. Điều này phần nào phản ánh việc các công nghệ mới trong thập kỷ gần đây không còn đòi hỏi kiến thức đại học như trước (như máy tính từng làm vào thập niên 1980).

Và khi AI xuất hiện, dần thay thế rất nhiều vị trí trong thị trường lao động. Hiện tại có thể còn khá sớm để đánh giá chính xác tác động của AI đến thị trường việc làm, nhưng có một điều khiến giới chuyên gia quan tâm: Thay vì tạo thêm lợi thế cho sinh viên đại học, AI có thể làm giảm nhu cầu tuyển dụng ở các công việc đầu vào đòi hỏi trình độ học vấn cao.

Khoảng cách vô hình sau tấm bằng đại học

Nhiều nghiên cứu cho thấy: mức thu nhập trung bình của người có bằng đại học vẫn cao hơn hẳn so với người chỉ tốt nghiệp trung học. Điều đó có nghĩa là việc học đại học nhìn chung vẫn là một khoản đầu tư xứng đáng. Tuy nhiên, một câu hỏi quan trọng hơn cần đặt ra là: ai thật sự được hưởng lợi nhiều nhất từ tấm bằng đại học?

Một nghiên cứu mới đây của hai nhà kinh tế học: Zachary Bleemer (Đại học Princeton) và Sarah Quincy (Đại học Vanderbilt), đã chỉ ra rằng: trong nửa đầu thế kỷ 20, tấm bằng đại học mang lại giá trị kinh tế tương đương cho cả học sinh giàu và nghèo. Thế nhưng, điều này đã thay đổi kể từ sau thập niên 1960. Mặc dù lợi ích tổng thể của việc học đại học vẫn tăng, nhưng giá trị tương đối đối với học sinh có thu nhập thấp lại giảm dần theo thời gian.

Lý do không chỉ đến từ việc chi phí đại học tăng, mà còn từ lựa chọn trường và ngành học, vốn chịu ảnh hưởng rất lớn bởi điều kiện gia đình của từng học sinh. Theo nghiên cứu, nhiều học sinh đến từ gia đình thu nhập thấp có xu hướng theo học tại các trường cộng đồng hoặc đại học tư thục có mức học phí cao, thay vì các trường đại học hệ 4 năm công lập truyền thống, nơi tấm bằng thường mang lại giá trị kinh tế lâu dài hơn. Sự lựa chọn này phần nào xuất phát từ những rào cản về thông tin, hỗ trợ tài chính, và mức độ cạnh tranh đầu vào.

Ngoài ra, trong nhiều thập kỷ qua, ngân sách giáo dục ở một số bang có xu hướng tập trung vào các trường đại học danh tiếng, trong khi những trường công lập địa phương là nơi phần lớn sinh viên có hoàn cảnh khó khăn theo học lại ít được đầu tư đúng mức. Điều này khiến khoảng cách cơ hội giữa các nhóm trường ngày càng bị nới rộng.

Yếu tố ngành học cũng góp phần tạo ra sự chênh lệch. Những học sinh thuộc tầng lớp khá giả thường có điều kiện để theo đuổi các ngành “có giá trị cao” như công nghệ, kỹ thuật hay khoa học máy tính là những lĩnh vực yêu cầu sự chuẩn bị kỹ lưỡng ngay từ cấp ba. Trong khi đó, học sinh có hoàn cảnh khó khăn lại ít có cơ hội tiếp cận hoặc đủ nguồn lực để cạnh tranh vào những ngành học này. Việc tuyển sinh ngày càng khắt khe ở các chương trình này cũng khiến học sinh yếu thế dễ bị “ra rìa” khỏi các lĩnh vực có tiềm năng thu nhập cao sau tốt nghiệp.

Tuy nhiên, như giáo sư Bleemer đã chỉ ra, ngay cả khi giá trị tương đối của tấm bằng đại học với học sinh thu nhập thấp có xu hướng giảm, thì lợi ích vẫn “cao hơn con số 0 rất nhiều.” Một số nghiên cứu ở Mỹ cho thấy: với những học sinh chỉ “sát ngưỡng” được nhận vào hệ thống đại học công lập, việc học tiếp vẫn mang lại hiệu quả rõ rệt trong dài hạn, nhất là với các em từ gia đình thu nhập thấp. Lợi ích mà các em có được sau khi tốt nghiệp thường vượt xa chi phí đã đầu tư.

“Đại học Mỹ trong cơn khủng hoảng niềm tin”

Dù các số liệu vẫn cho thấy học đại học là một khoản đầu tư có lời, nhưng sự hoài nghi của người Mỹ đối với hệ thống giáo dục này không chỉ xoay quanh chuyện “lãi hay lỗ”. Một phần đến từ thực tế ngày càng khắc nghiệt của thị trường việc làm vốn khiến cho tấm bằng đại học không còn bảo đảm cho một công việc ổn định hay mức lương như kỳ vọng. Một lý do khác nữa  đến từ những biến chuyển trong xã hội: bất đồng về tư tưởng, niềm tin chính trị khác biệt, và đặc biệt là sự mất lòng tin vào môi trường học thuật.

Với nhiều người, đại học không còn được nhìn nhận đơn thuần là một nơi để học hành, khám phá và phát triển bản thân, mà dần trở thành một biểu tượng bị tranh cãi, gắn với những giá trị như tự do ngôn luận, định hướng xã hội, hay thậm chí là chia rẽ tư tưởng.

Và sự nghi ngờ ấy không chỉ là cảm giác cá nhân mà còn phản ánh một thực tế đáng lo hơn: xã hội đang dần đánh mất lòng tin vào những thiết chế vốn từng là nền tảng như trường học, chính quyền, và cả niềm tin giữa người với người. Trong bối cảnh đó, rõ ràng các trường đại học không thể một mình gánh trọng trách này, mà còn cần phối hợp cùng với các cơ quan nhà nước, đặc biệt là “những mạnh thường quân”, để tìm kiếm những nguồn tài trợ cho hệ thống giáo dục hướng tới không gian học tập đúng nghĩa, nơi mỗi người trẻ đều có thể tìm thấy cơ hội cho mình.

Học Đại học Ở Mỹ: Không Chỉ Là “Có Lời”, Mà Phải Là “Đúng Cách”

Dù những tranh luận về giá trị của tấm bằng đại học đang ngày càng sôi nổi tại Mỹ, điều đó không có nghĩa là cánh cửa du học khép lại với học sinh Việt Nam. Ngược lại, đây là thời điểm quan trọng để tìm hiểu kỹ hơn về hệ thống giáo dục Mỹ, về sự khác biệt giữa các loại trường, ngành học, và cơ hội sau tốt nghiệp. Tại APUS, chúng tôi không chỉ giúp học sinh chuẩn bị hồ sơ, mà còn đồng hành để các em hiểu rõ mình đang đầu tư cho điều gì, và làm sao để khoản đầu tư ấy mang lại giá trị thật sự. Hãy liên hệ với APUS để nhận tư vấn 1:1 với chuyên gia ngay hôm nay và bắt đầu chuẩn bị cho hành trình chạm tay vào cánh cổng Đại học Mỹ nhé.